تغییر اقلیم بر مناطق قطبی و بومیان چه تاثیری دارد؟

مقدمه

در دوردست‌ترین نقاط زمین، جایی که سپیدیِ بی‌انتها بر سرزمین‌های یخ‌زده سایه انداخته نه‌تنها زیستگاه گونه‌های منحصر به فردی چون خرس قطبی، نهنگ‌های قطبی، فوک‌ها و پرندگان مهاجرند، بلکه خانه‌ی جوامع بومی‌ای هستند که هزاران سال با طبیعت سرد و خشن این سرزمین در همزیستی زیسته‌اند. نواحی پیرامون قطب شمال و جنوب، از جمله حساس‌ترین زیست‌بوم‌های زمین در برابر تغییر اقلیم‌اند. روند شتاب‌گیر گرمایش جهانی ، که در این نواحی با سرعتی دو تا سه برابر میانگین جهانی رخ می‌دهد، منجر به ذوب یخ‌های قطبی، تغییر الگوهای بارش و مهاجرت حیوانات، و بروز چالش‌های زیستی و اجتماعی شده است. این تغییرات نه‌تنها اکوسیستم‌های منحصربه‌فرد را تهدید می‌کند، بلکه زندگی بومیانی را نیز دگرگون می‌سازد که سال‌ها با دانشی بومی و رابطه‌ای عمیق با طبیعت در این مناطق زندگی کرده‌اند. دگرگونی در زیست‌بوم‌ها، و اختلال در منابع غذایی، به شکل مستقیم و عمیق بر زندگی و فرهنگ مردم بومی تأثیر می‌گذارد. از بین رفتن یخ‌ها تنها یک مسئله زیست‌محیطی نیست؛ بلکه تهدیدی است برای زبان، آداب، سنت‌ها و شیوه‌های معیشتی جوامعی که با طبیعت قرن ها در تعادل زندگی کرده اند .

هدف این مقاله ، بررسی لایه‌های گوناگون این بحران در مناطق قطبی است؛ از تأثیرات بر حیات‌وحش و اکوسیستم گرفته تا دگرگونی‌های فرهنگی، اقتصادی و روانی جوامع بومی. تلاشی برای شنیدن صدای مردمی که پیش از همه، تغییر اقلیم را  حس کرده‌اند.

تغییرات اقلیمی در مناطق قطبی

افزایش دمای متوسط در مناطق قطبی

مطالعات نشان می‌دهند که قطب شمال در چهار دههٔ گذشته تقریباً چهار برابر سریع‌تر از میانگین جهانی گرم شده است. این پدیده که به تقویت قطبی (Arctic Amplification) معروف است، ناشی از بازخوردهای اقلیمی مانند کاهش بازتاب نور خورشید به‌دلیل ذوب یخ‌ها و افزایش جذب گرما توسط اقیانوس‌های تیره‌رنگ است. ​

ذوب یخ‌های دائمی و کاهش یخچال‌های طبیعی

افزایش دمای هوا در مناطق قطبی منجر به ذوب یخ‌های دائمی (پرمافراست) شده است. این فرآیند باعث آزادسازی گازهای گلخانه‌ای مانند متان و دی‌اکسید کربن می‌شود که خود به تشدید گرمایش جهانی کمک می‌کنند. برخی مطالعات پیش‌بینی می‌کنند که با افزایش ۳ درجهٔ سانتی‌گرادی دمای جهانی، بین ۳۰ تا ۸۵ درصد از لایه‌های بالایی پرمافراست در منطقهٔ قطبی ذوب خواهد شد.

کاهش پوشش برف و یخ دریا

پوشش یخ دریا در قطب شمال به‌ویژه در تابستان‌ها با نرخی حدود ۱۳ درصد در هر دهه کاهش یافته است. این کاهش نه‌تنها زیستگاه‌های حیواناتی مانند خرس‌های قطبی و نهنگ‌ها را تهدید می‌کند، بلکه با کاهش بازتاب نور خورشید، جذب گرما توسط اقیانوس‌ها را افزایش داده و به گرمایش بیشتر منطقه منجر می‌شود. ​

افزایش سطح دریا

ذوب یخ‌های زمینی، به‌ویژه در گرینلند، سهم قابل‌توجهی در افزایش سطح دریا دارد. این ذوب نه‌تنها از طریق افزایش جریان یخچال‌ها بلکه از طریق افزایش رواناب سطحی به اقیانوس‌ها، به بالا آمدن سطح دریا منجر می‌شود. ​

اختلال در چرخه‌های زیستی و فصول سال

گرمایش قطبی باعث تغییر در الگوهای فصلی مانند زمان ذوب برف، طول دورهٔ پوشش برف و زمان یخ‌زدگی مجدد شده است. این تغییرات تأثیرات عمیقی بر رشد، تغذیه و تولیدمثل گیاهان و جانوران قطبی دارند و چالش‌های جدیدی برای اکوسیستم‌های این مناطق ایجاد می‌کنند.

اثرات زیست‌محیطی تغییر اقلیم در مناطق قطبی

تهدیدات علیه تنوع زیستی

تغییرات اقلیمی، به‌ویژه ذوب یخ‌های دریایی، زیستگاه‌های حیاتی گونه‌هایی مانند خرس‌های قطبی، فوک‌ها، گوزن‌های شمالی و پرندگان مهاجر را تهدید می‌کند. خرس‌های قطبی که برای شکار فوک‌ها به یخ‌های دریایی وابسته‌اند، با کاهش این یخ‌ها، مجبور به جستجوی غذا در خشکی می‌شوند، که این امر منجر به کاهش موفقیت در شکار و تولیدمثل آن‌ها می‌شود. همچنین، کاهش یخ‌های دریایی بر زنجیره غذایی دریایی تأثیر می‌گذارد، از جلبک‌های یخی تا پستانداران دریایی مانند نهنگ‌ها. ​

تغییر در الگوهای مهاجرت حیوانات

گرمایش قطبی باعث تغییر در زمان و مسیرهای مهاجرت گونه‌های مختلف شده است. برای مثال، پرندگان مهاجر اکنون به‌طور متوسط هر سال نیم ‌روز زودتر مهاجرت خود را آغاز می‌کنند، که در طول ۲۵ سال منجر به تغییر تقریبی دو هفته‌ای در زمان مهاجرت شده است. این تغییرات می‌تواند منجر به عدم تطابق زمانی بین حیوانات و منابع غذایی‌شان شود، که بر بقاء و تولیدمثل آن‌ها تأثیر منفی دارد. ​

افزایش خطر آتش‌سوزی در جنگل‌های توندرایی

افزایش دما و کاهش رطوبت در مناطق قطبی منجر به افزایش فراوانی و شدت آتش‌سوزی‌ها در جنگل‌های توندرایی شده است. این آتش‌سوزی‌ها نه‌تنها زیستگاه‌های طبیعی را تخریب می‌کنند، بلکه با آزادسازی گازهای گلخانه‌ای مانند دی‌اکسید کربن و متان از پرمافراست، به تشدید تغییرات اقلیمی کمک می‌کنند. ​

تغییر در دسترسی به منابع غذایی طبیعی

تغییرات اقلیمی بر دسترسی جوامع بومی به منابع غذایی طبیعی مانند نهنگ‌ها، فوک‌ها، گوزن‌های شمالی و توت‌ها تأثیر گذاشته است. کاهش یخ‌های دریایی و تغییر در الگوهای مهاجرت حیوانات باعث کاهش دسترسی به این منابع شده و امنیت غذایی و فرهنگی جوامع بومی را تهدید می‌کند. ​

تأثیرات اجتماعی و فرهنگی تغییر اقلیم بر جوامع بومی قطبی

تغییر سبک زندگی سنتی بومیان

تغییرات اقلیمی، از جمله ذوب یخ‌های دریایی و تغییر در الگوهای مهاجرت حیوانات، بر فعالیت‌های سنتی بومیان مانند شکار، ماهی‌گیری و کوچ‌نشینی تأثیر گذاشته است. این تغییرات منجر به کاهش دسترسی به منابع غذایی سنتی مانند فوک‌ها، نهنگ‌ها و گوزن‌های شمالی، و تهدید معیشت جوامع بومی شده است. ​

مهاجرت اجباری از مناطق سنتی به شهرها

تغییرات اقلیمی، از جمله ذوب پرمافراست و فرسایش سواحل، برخی جوامع بومی را مجبور به ترک مناطق سنتی خود و مهاجرت به مکان‌های جدید کرده است. این مهاجرت‌های اجباری منجر به از دست رفتن ارتباط با سرزمین‌های اجدادی و تهدید هویت فرهنگی این جوامع شده است. ​

با بین از رفتن زیست‌بوم‌های سنتی، زبان‌ها و آداب و رسوم بومیان قطبی نیز در معرض خطر قرار گرفته‌اند. بسیاری از اصطلاحات و دانش‌های سنتی مرتبط با محیط زیست در حال فراموشی هستند. ​

تأثیرات روانی

احساس از دست دادن سرزمین‌های اجدادی، ناامنی غذایی و تغییرات فرهنگی منجر به افزایش استرس، اضطراب و سایر مشکلات روانی در این جوامع شده است. ​

چالش‌ها و پاسخ‌های بومیان قطب شمال در برابر تغییرات اقلیمی

سازگاری‌های سنتی و دانش بومی برای مقابله با تغییرات

جوامع بومی قطب شمال، مانند اینویت‌ها، سامی‌ها و چوکچی‌ها، با استفاده از دانش سنتی خود، به‌طور فعال با تغییرات اقلیمی سازگار می‌شوند. برای مثال، گله‌داران گوزن شمالی در فنلاند با ترکیب دانش بومی و پیش‌بینی‌های اقلیمی، زمان مناسب برای برداشت تابستانی و تغذیه گوزن‌ها را تعیین می‌کنند . ​هرچند  تغییرات اقلیمی باعث نامنظم شدن الگوهای بارش و ذوب برف شده و دانش سنتی را با چالش مواجه کرده است.

مشارکت بومیان در برنامه‌های اقلیمی: یک ضرورت انکارناپذیر

جوامع بومی قطب شمال، که قرن‌ها نگهبانان سنتی این سرزمین‌های یخزده بوده‌اند، امروزه به دنبال نقش فعال‌تر در تصمیم‌گیری‌های مرتبط با تغییرات آب‌وهوایی هستند. آن‌ها معتقدند بدون در نظر گرفتن دانش بومی و حقوق سنتی آنها، هیچ برنامه اقلیمی در قطب شمال نمی‌تواند موفق باشد.

برای نمونه:

• شورای سامی (نماینده مردم سامی در شمال اروپا) به طور رسمی در کنوانسیون تغییرات آب‌وهوایی سازمان ملل (UNFCCC) عضو است.
• این شورا در گروه کاری ویژهای فعالیت می‌کند که مستقیماً به تصمیم‌گیران بین‌المللی در مورد مسائل اقلیمی مشاوره می‌دهد.

اهمیت این مشارکت به این دلیل است که، دانش منحصر به فرد بومیان  با تجربه هزاران ساله خود می‌توانند تغییرات اکوسیستم را زودتر تشخیص دهند. بسیاری از این جوامع بر اساس قوانین بین‌المللی مانند (UNDRIP) حق دارند در مدیریت سرزمین‌های خود مشارکت داشته باشند. برنامه‌های اقلیمی که با مشارکت بومیان طراحی شوند، معمولاً نتایج بهتری دارند.
با وجود این پیشرفت‌ها، بسیاری از جوامع بومی هنوز با محدودیت دسترسی به جلسات مهم یا نادیده گرفته شدن نظراتشان روبرو هستند. کارشناسان معتقدند سازمان‌های بین‌المللی باید فضای بیشتری برای شنیدن صدای این جوامع ایجاد کنند.

نقش جوامع بومی در حفاظت از اکوسیستم‌ها

جوامع بومی نقش کلیدی در حفاظت از اکوسیستم‌های قطبی دارند. برای مثال، منطقه حفاظت‌شده Edéhzhíe در شمال غربی کانادا، به‌عنوان یک منطقه حفاظت‌شده بومی، با مشارکت ملت‌های اول Dehcho و دولت کانادا مدیریت می‌شود. نه تنها برای حفاظت تنوع زیستی ) برای مثال گوزن شمالی ( و اکوسیستم قطبی،  بلکه برای حفظ فرهنگ و معیشت بومیان طراحی شده است .

محدودیت‌ها در دسترسی به منابع مالی و اطلاعاتی

جوامع بومی با چالش‌هایی در دسترسی به منابع مالی و اطلاعاتی برای مقابله با تغییرات اقلیمی مواجه‌اند. برای مثال، اتحادیه اروپا باید بودجه بیشتری برای استفاده از دانش بومی در اقدامات سازگاری با اقلیم در نظر بگیرد تا اثربخشی سیاست‌های قطبی خود را افزایش دهد.

نتیجه‌گیری

تغییر اقلیم تأثیرات عمیق و گسترده‌ای بر مناطق قطبی برجای گذاشته است؛ از ذوب سریع یخ‌های دائمی، تغییر الگوهای زیستی و مهاجرتی گونه‌های حیوانی، تا تهدید مستقیم شیوه‌های معیشتی و فرهنگی جوامع بومی. این تحولات نه تنها اکوسیستم‌های شکننده‌ی قطبی را در معرض خطر قرار داده‌اند، بلکه حیات فرهنگی و دانش سنتی بومیان مانند اینویت‌ها، سامی‌ها و چوکچی‌ها را نیز با چالش‌های بی‌سابقه‌ای روبه‌رو ساخته‌اند. در این میان، اهمیت توجه جهانی به مشکلات این جوامع بیش از پیش احساس می‌شود. حضور فعال بومیان در سیاست‌گذاری‌های اقلیمی و بهره‌گیری از دانش سنتی آن‌ها، می‌تواند نقش موثری در توسعه راهکارهای پایدار برای حفاظت از قطب ایفا کند. دعوت به اقدام اکنون ضروری‌تر از همیشه است: حفاظت از اقلیم قطبی، حمایت از حقوق و فرهنگ‌های بومی و پاسداشت تنوع زیستی و فرهنگی، نه تنها یک مسئولیت اخلاقی بلکه ضرورتی برای بقای همه‌ی ما بر روی این سیاره است.

تنظیم کننده خبر: پرنیا حاتمی مقدم