تأثیر تغییر اقلیم بر فقر و نابرابری در جوامع آسیب‌پذیر چگونه است؟

مقدمه

تغییر اقلیم دیگر فقط یک پیش‌بینی علمی نیست؛ بلکه اکنون یک واقعیت روزمره در زندگی میلیون‌ها انسان شده است. از گرمای شدید گرفته تا سیلاب‌ها، خشکسالی‌های طولانی‌مدت و طوفان‌های ناگهانی، پیامدهای آن در سراسر جهان حس می‌شود. اما سؤال مهم اینجاست: آیا همه مردم جهان به یک اندازه از تغییرات اقلیمی آسیب می‌بینند؟ پاسخ کوتاه این است: خیر . در حالی که بحران اقلیم به‌طور جهانی اثر دارد، برخی جوامع – به‌ویژه فقرا، کشاورزان خرد، ساکنان مناطق خشک یا ساحلی و کشورهای کم‌درآمد – بیشترین آسیب را تجربه می‌کنند. این مقاله به بررسی این موضوع می‌پردازد که چگونه تغییر اقلیم می‌تواند فقر را تشدید و نابرابری را عمیق‌تر کند.

جوامع آسیب‌پذیر؛ چه کسانی در خط مقدم بحران هستند؟

همه کشورها و افراد در برابر تغییر اقلیم آسیب‌پذیر نیستند. جوامعی که زیرساخت‌های ضعیف دارند، به منابع طبیعی برای معیشت وابسته‌اند، یا درآمد کمتری دارند، بیشتر در معرض خطر قرار دارند.

به عنوان مثال:

• کشاورزان کوچک در آفریقا و آسیا که به باران‌های فصلی برای تولید غذا وابسته‌اند.
• زنان روستایی که مسئول تأمین آب و غذا برای خانواده‌اند.
• ساکنان مناطق ساحلی کم‌ارتفاع که با بالا آمدن سطح دریا خانه‌هایشان را از دست می‌دهند.
• کودکان و سالمندان که آسیب‌پذیری بیشتری در برابر موج‌های گرما و بیماری‌های ناشی از آب دارند.

در واقع، یک چرخه معیوب شکل می‌گیرد: فقر باعث می‌شود آمادگی کمتری برای مقابله با بحران اقلیمی وجود داشته باشد، و بحران اقلیمی فقر را تشدید می‌کند. این همان چیزی است که به آن (فقر اقلیمی) گفته می‌شود.

تأثیر مستقیم تغییر اقلیم بر زندگی اقتصادی و معیشت

یکی از مهم‌ترین پیامدهای تغییر اقلیم، تأثیر منفی آن بر معیشت مردم است، به‌ویژه در بخش‌هایی که به منابع طبیعی وابسته‌اند:

• کاهش بهره‌وری کشاورزی: تغییر الگوی بارش، خشکسالی و آفات باعث می‌شود کشاورزان محصول کمتری برداشت کنند یا حتی کل محصول را از دست بدهند.
• کمبود آب آشامیدنی و افزایش هزینه‌های تأمین آب در بسیاری از مناطق خشک.
• تخریب زیربناها بر اثر سیل یا طوفان، که به قطع خدمات ضروری مثل برق، آموزش یا درمان منجر می‌شود.
• از دست رفتن مشاغل سنتی مثل ماهیگیری یا دامداری به دلیل نابودی منابع طبیعی.
• افزایش مهاجرت اقلیمی، افرادی که مجبور می‌شوند از محل زندگی خود مهاجرت کنند زیرا شرایط طبیعی دیگر قابل زندگی نیست.

در همه این موارد، گروه‌های فقیرتر معمولاً اولین قربانی‌ها هستند، زیرا توانایی مقابله با بحران‌ها را ندارند.

شکاف نابرابری؛ چرا بعضی‌ها بیشتر آسیب می‌بینند؟

تغییر اقلیم نه تنها فقر را افزایش می‌دهد، بلکه نابرابری اجتماعی و اقتصادی را عمیق‌تر می‌کند. برای مثال:

• دسترسی به منابعی مانند آب، انرژی یا بیمه در جوامع فقیر کمتر است.
• زنان و دختران در بسیاری از کشورها بیشتر وظیفه تأمین غذا و آب را بر عهده دارند، و تغییرات اقلیمی فشار بیشتری بر آن‌ها وارد می‌کند.
• کودکان در مناطق آسیب‌دیده دچار سوءتغذیه، ترک تحصیل یا بیماری می‌شوند.
• کشورهای ثروتمند ابزارهای بیشتری برای مقابله با بحران دارند (دیوارهای ساحلی، سیستم هشدار سریع، بودجه جبرانی)، اما کشورهای فقیر اغلب تنها هستند.

بنابراین، تغییر اقلیم باعث ایجاد نوعی بی‌عدالتی اقلیمی می‌شود: کسانی که کمترین نقش را در ایجاد بحران داشته‌اند، بیشترین آسیب را می‌بینند.

مطالعه موردی: سیرالئون – زنجیره‌ی شکنندگی‌های اقلیمی، جنسیتی و اجتماعی

بیش از دو دهه از پایان جنگ داخلی در کشور آفریقای غربی سیرالئون می‌گذرد (۲۰۰۲)، و این مدت با تلاش‌های گسترده برای بازسازی اجتماعی، سیاسی و اقتصادی همراه بوده است. فقر کاهش یافت، امنیت غذایی بهبود پیدا کرد، و اقتصاد رشد کرد (World Bank, 2020). اما وقوع اپیدمی ابولا در سال ۲۰۱۴ و همه‌گیری کووید-۱۹ به شدت این دستاوردها را تضعیف کرد، به‌طوری که سیرالئون امروز یکی از فقیرترین کشورهای جهان به‌شمار می‌آید (UNDP, 2022). سیرالئون نماینده‌ی بسیاری از کشورهای جنوب جهانی است، جایی که عوامل گوناگون خطر در کنار هم قرار می‌گیرند و وضعیت شکننده‌ای ایجاد می‌کنند. طبق گزارش UNDP، در سال ۲۰۱۹ نزدیک به ۵۸٪ جمعیت این کشور در فقر چندبُعدی زندگی می‌کردند. این فقر ساختاری باعث شده تا مردم در برابر فجایع اقلیمی، مانند بارندگی‌های نامنظم و خشکسالی‌های طولانی، آسیب‌پذیرتر شوند (Kainyande 2024). در پی برداشت‌های ضعیف کشاورزی، جمعیت روستایی به‌سوی شهرها مهاجرت می‌کند، و در سکونت‌گاه‌های پرجمعیتِ ناایمن در دامنه‌ کوه‌ها یا سواحل اسکان می‌یابند. این مناطق در برابر لغزش زمین و سیل‌های ناگهانی بسیار آسیب‌پذیرند (ACAPS, 2017).

زنان؛ قربانیان اصلی بحران‌های چندلایه

زنان و دختران در سیرالئون به‌ویژه تحت تأثیر بحران‌های چندگانه هستند. نقش مراقبتی سنتی آن‌ها در خانواده، آنان را در معرض خشونت مبتنی بر جنسیت (SGBV)، فقر اقتصادی، و محرومیت از خدمات آموزشی و بهداشتی قرار داده است. در جریان همه‌گیری کووید-۱۹، بار کار بدون مزد خانگی بر دوش زنان بیشتر شد، مشاغل خود را از دست دادند، و دسترسی‌شان به خدمات سلامت، به‌ویژه خدمات بهداشت باروری، محدودتر شد. هم‌زمان، موارد خشونت جنسی نیز افزایش یافت، و سلامت روانی بسیاری از زنان و دختران به‌شدت آسیب دید (Simba & Ngcobo, 2020).

پاسخ‌ جامعه‌محور: تقویت توانمندی زنان و ارتقای خدمات سلامت

در پاسخ به این بحران‌ها، سازمان German Doctors (GD) برنامه‌هایی برای توانمندسازی زنان و تقویت نظام سلامت در سیرالئون اجرا کرده است. یکی از اقدامات کلیدی، همکاری با بنیاد محلی Commit and Act Foundation (CAF) است که پناهگاهی برای دختران آسیب‌دیده از خشونت جنسی در شهر ماکنی ایجاد کرده است. این مرکز، علاوه بر حمایت روانی، حقوقی و پزشکی، برنامه‌ای تحت عنوان «بدن من، حق من» برای آگاهی‌رسانی درباره حقوق زنان و مقابله با ختنه دختران اجرا می‌کند.

همچنین پروژه‌ی «CHOICE» با آموزش کادر درمان، تقویت سلامت باروری، و کاهش خشونت‌های جنسیتی، دسترسی دختران و زنان به خدمات ضروری را افزایش داده است.  از سوی دیگر، برنامه آموزش متخصصان کودکان، با تربیت ۱۲ پزشک متخصص در سال و تمرکز بر مناطق روستایی، به کاهش مرگ‌ومیر مادران و کودکان کمک کرده و زیرساخت سلامت را تقویت می‌کند.

دستاوردها و پیامدهای اجتماعی

این اقدامات نه‌تنها به بهبود سلامت و امنیت زنان و کودکان منجر شده، بلکه با کاهش نابرابری جنسیتی، باعث تقویت تاب‌آوری کل جامعه در برابر بحران‌های اقلیمی، اجتماعی و اقتصادی شده است. در کشوری که فقط ۱۰٪ مردم به آب آشامیدنی سالم دسترسی دارند و حدود ۲۷٪ دچار سوءتغذیه‌اند، (UN-Water 2022b, BMZ 2021b)، هر گامی در جهت برابری و توانمندسازی، گامی است به‌سوی آینده‌ای پایدارتر.

مطالعه موردی: جمهوری دموکراتیک کنگو – تلاقی بحران‌های انسانی، اقلیمی و ساختاری

جمهوری دموکراتیک کنگو (DRC)، یکی از پهناورترین کشورهای آفریقا با جمعیتی در حدود ۱۰۲ میلیون نفر (World Bank, 2023)، سرزمینی است غنی از منابع طبیعی، تنوع فرهنگی و محیط زیستی منحصر‌به‌فرد. با این حال، این کشور دهه‌هاست که گرفتار بحران‌های درهم‌تنیده سیاسی، اجتماعی، اقلیمی و تاریخی شده که زندگی میلیون‌ها نفر را تحت تأثیر قرار داده است.

درگیری مسلحانه و بی‌ثباتی مزمن

در استان شمال کیوو (North Kivu) در شرق کنگو، جنگی مزمن و فرساینده جریان دارد که ریشه در اختلافات تاریخی بر سر مالکیت زمین، بی‌ثباتی سیاسی، و تنش‌های قومی دارد. گروه‌های مسلح غیردولتی برای تأمین مالی خود دست به غارت منابع طبیعی، استفاده از خشونت جنسی به عنوان ابزار جنگ، و جذب کودکان سرباز می‌زنند.

آسیب‌پذیری اقلیمی و جغرافیایی

جغرافیای متنوع این کشور، به‌ویژه حوضه رودخانه کنگو و رودخانه کنگو، باعث افزایش ریسک بلایای طبیعی مانند:

• سیل‌های ناگهانی
• خشکسالی‌های شدید
• زمین‌لرزه
• فوران آتشفشان
• و شیوع بیماری‌های واگیردار می‌شود.

این فجایع اغلب با زیرساخت‌های ضعیف و نبود خدمات درمانی تشدید می‌شوند و جوامع محلی را در معرض خطرات جدی قرار می‌دهند.

بحران انسانی چند‌لایه

بر اساس داده‌های دفتر هماهنگی امور بشردوستانه سازمان ملل (OCHA, 2024)، هم‌اکنون بیش از ۲۵.۴ میلیون نفر در جمهوری دموکراتیک کنگو نیازمند کمک‌های فوری بشردوستانه هستند. در این میان، زنان، کودکان، سالمندان و افراد دارای معلولیت آسیب‌پذیرترین گروه‌ها هستند که در میان بحران‌های هم‌زمان جنگ، تغییرات اقلیم و فقر، بیش از دیگران رنج می‌برند. نتیجه، جامعه‌ای است که نه‌تنها از لحاظ فیزیکی، بلکه از نظر روانی نیز دچار زخم‌های عمیق شده است؛ جامعه‌ای که تاب‌آوری آن در برابر بحران‌های آینده به‌شدت تضعیف شده است.

مطالعه موردی: بنگلادش، یک کشور در خط مقدم

بنگلادش یکی از کشورهایی است که به‌شدت تحت تأثیر تغییرات اقلیمی قرار دارد. با اینکه سهم کمی در انتشار گازهای گلخانه‌ای دارد، اما:

• سالانه با سیل‌های گسترده مواجه است که خانه‌ها و مزارع را تخریب می‌کند.
• کشاورزان به‌دلیل شوری آب در جنوب، زمین‌های حاصل‌خیز خود را از دست می‌دهند.
• فقرای شهری، پس از مهاجرت اقلیمی، در زاغه‌های پرجمعیت و بدون خدمات زندگی می‌کنند.
• زنان به دلیل نبود امکانات بهداشتی و تبعیض اجتماعی، آسیب‌پذیری بیشتری دارند.

با این حال، این کشور تلاش‌هایی نیز انجام داده است؛ از جمله توسعه سیستم‌های هشدار سریع و پروژه‌هایی برای آموزش زنان در تاب‌آوری اقلیمی.

چه باید کرد؟ راهکارهایی برای کاهش فقر اقلیمی

حل بحران اقلیمی نیازمند اقدام جمعی است، اما برای محافظت از جوامع آسیب‌پذیر، اقداماتی خاص باید صورت گیرد:

• سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های مقاوم مثل سدهای سیلابی، سیستم‌های آب‌رسانی، یا خانه‌های مقاوم در برابر طوفان.
• آموزش و توانمندسازی جوامع محلی برای کشاورزی سازگار با اقلیم یا تولید انرژی پاک.
• بیمه اقلیمی برای کشاورزان و افراد در معرض خطر.
• انتقال فناوری و منابع مالی از کشورهای توسعه‌یافته به کشورهای فقیر.
• تقویت مشارکت اجتماعی برای اطمینان از اینکه تصمیم‌گیری‌های اقلیمی به‌صورت عادلانه انجام شود.

عدالت اقلیمی؛ محور مقابله با نابرابری

عدالت اقلیمی یعنی کشورهایی که بیشتر باعث تغییر اقلیم شده‌اند، باید بیشتر برای حل آن مسئولیت بپذیرند. این مفهوم، خواستار توزیع منصفانه منابع، فناوری، و فرصت‌ها در مقابله با بحران است. نقش مردم، سازمان‌های جامعه مدنی، و جوانان نیز بسیار مهم است. زمانی که تصمیم‌گیری‌های اقلیمی با مشارکت همگان انجام شود، راه‌حل‌ها هم پایدارتر و هم عادلانه‌تر خواهند بود.

نتیجه‌گیری

تغییر اقلیم فقط یک بحران زیست‌محیطی نیست، بلکه بحرانی انسانی و اجتماعی است که زندگی میلیون‌ها نفر را به خطر انداخته است. فقر، نابرابری و آسیب‌پذیری اجتماعی در کنار این بحران، چالشی بزرگ برای آینده جوامع است. با اجرای سیاست‌های منصفانه، استفاده از فناوری‌های پایدار، و حمایت از جوامع محلی، می‌توان در برابر این چالش ایستادگی کرد. حمایت از اقشار آسیب‌پذیر، نه تنها یک وظیفه اخلاقی، بلکه یک ضرورت برای ساختن جهانی پایدارتر و عادلانه‌تر است.

 

 

تنظیم کننده خبر: پرنیا حاتمی مقدم