مقدمه

پارک‌های ملی به عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای حفاظت محیط‌زیست در سراسر جهان، مناطق گسترده‌ای از زیست‌بوم‌های منحصر‌به‌فرد، گونه‌های گیاهی و جانوری و منابع ژنتیکی ارزشمند را در خود جای داده‌اند. این مناطق علاوه بر ارزش اکولوژیک، از نظر اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی نیز اهمیت ویژه‌ای دارند و خدمات اکوسیستمی متعددی نظیر تنظیم آب‌وهوا، کنترل فرسایش خاک، تفرج‌گری و آموزش محیط‌زیستی ارائه می‌کنند.

با این وجود، شرایط اقلیمی زمین با سرعتی بی‌سابقه در حال تغییر است و آثار این تغییرات در سیستم‌های طبیعی به‌ویژه در پارک‌های ملی و مناطق حفاظت‌شده به وضوح مشاهده می‌شود. اکوسیستم‌های پارک‌های ملی معمولاً از ساختارهای طبیعی حساس تشکیل شده و ظرفیت سازگاری محدودی نسبت به تغییرات سریع اقلیمی دارند. از این رو، مدیریت این مناطق در راستای دستیابی به اهداف حفاظتی با چالش‌های جدید و پیچیده‌ای روبه‌رو است.

 

مقاله حاضر با هدف تبیین پیامدهای تغییرات اقلیمی بر پارک‌های ملی و ارائه راهکارهای مدیریت سازگار برای کاهش اثرات آن تدوین شده است.

۱. اثرات تغییرات اقلیمی بر اکوسیستم‌های پارک‌های ملی

۱-۱. افزایش دما و پیامدهای آن

افزایش میانگین دمای جهانی موجب اختلال در تعادل زیست‌محیطی پارک‌ها شده است. این پدیده منجر به:

• کاهش منابع آبی و خشکیدگی رودخانه‌ها و تالاب‌های داخل پارک‌ها
• افزایش استرس گرمایی بر گونه‌های حساس
• تغییر الگوی رشد پوشش گیاهی
• کاهش زیستگاه‌های مناسب برای حیات‌وحش

همچنین گونه‌هایی که برای بقا نیازمند دمای خنک هستند، مجبور به مهاجرت به ارتفاعات بالاتر یا عرض‌های جغرافیایی شمالی می‌شوند، در حالی که ممکن است مسیرهای مهاجرتی مناسب وجود نداشته باشد.

۱-۲. تغییر الگوهای بارش و خشکسالی‌های طولانی‌مدت

بی‌نظمی در بارش و وقوع خشکسالی‌های متوالی، باعث:

• کاهش تولید اولیه زیستی
• افزایش رقابت گونه‌ها برای منابع محدود
• کاهش سطح آب تالاب‌های تحت حفاظت
• افزایش احتمال مهاجرت یا تلفات گسترده حیات‌وحش

برخی پارک‌ها در مناطق نیمه‌خشک ممکن است در معرض بیابان‌زایی قرار گیرند و کارکردهای اکولوژیک خود را از دست بدهند.

۱-۳. افزایش فراوانی آتش‌سوزی‌های جنگلی

افزایش حرارت و کاهش رطوبت سوخت گیاهی را افزایش داده و خطر آتش‌سوزی را تشدید می‌کند. آتش‌سوزی‌های شدید:

• تنوع زیستی را به‌شدت کاهش می‌دهند
• موجب نابودی نسل‌های جوان‌تر گونه‌ها می‌شوند
• فرسایش خاک و جاری شدن سیل‌های مخرب پس از آتش را در پی دارند
• به انتشار گازهای گلخانه‌ای بیشتر منجر می‌شوند (چرخه بازخورد منفی اقلیمی)

پارک‌هایی مانند پارک‌های ملی آمریکای شمالی و استرالیا در سال‌های اخیر نمونه‌های برجسته این چالش‌ها بوده‌اند.

۱-۴. مهاجرت، تغییر رفتار و انقراض گونه‌ها

تغییرات اقلیمی باعث تغییر در فصل‌های تولیدمثل، واکنش‌های رفتاری و پراکنش گونه‌ها شده است. برخی گونه‌ها توانایی جابه‌جایی ندارند و ممکن است منقرض شوند.

���� مهم‌ترین پیامدهای زیستی:

• ناهماهنگی فصلی (Mismatch Phenology): مانند زمانی که زمان گل‌دهی گیاهان با حضور گرده‌افشان‌ها هم‌زمان نیست
• ورود گونه‌های مهاجم و فرصت‌طلب که اکوسیستم را تهدید می‌کنند
• افزایش خطر انقراض گونه‌های بومی

۱-۵. شیوع آفات و بیماری‌های نوظهور

شرایط گرمایی جدید محیط را برای فعالیت آفات مساعدتر کرده و سبب:

• تخریب پوشش گیاهی
• کاهش جمعیت گونه‌های جانوری
• افزایش هزینه‌های مدیریت حفاظتی

۲. پیامدهای اجتماعی ـ اقتصادی تغییرات اقلیمی در مدیریت پارک‌های ملی

تغییر اقلیم فقط مسئله‌ای زیست‌محیطی نیست؛ بلکه ابعاد اجتماعی و اقتصادی مدیریت پارک‌ها را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد:

حوزه اثر	پیامدها
گردشگری	کاهش بازدیدها در دوره‌های گرما، آسیب به زیرساخت‌ها، تغییر الگوهای سفر
جوامع محلی	افزایش تعارض انسان و حیات‌وحش، فشار بر منابع آب و علوفه
اقتصاد منطقه‌ای	کاهش درآمدهای وابسته به پارک
سیاست و مدیریت	نیاز به بودجه بیشتر و تجهیزات تخصصی

 

۳. راهبردهای حفاظت و سازگاری با تغییرات اقلیمی

به منظور کاهش آثار تغییرات اقلیمی، اقدامات سازگارانه و پیشگیرانه ضروری است.

۳-۱. مدیریت تطبیقی مبتنی بر رصد و پایش

• توسعه سامانه‌های پایش بلندمدت تنوع زیستی
• استفاده از فناوری‌های نوین مانند سنجش‌ازدور و هوش مصنوعی
• مدل‌سازی وضعیت آینده گونه‌ها و زیستگاه‌ها

۳-۲. تقویت تاب‌آوری اکوسیستم

• احیای زیستگاه‌های آسیب‌دیده
• تنوع‌سازی گونه‌ای و ژنتیکی
• کاهش فشارهای انسانی (شکار، دام، ساخت‌وساز)

۳-۳. مدیریت آتش‌سوزی

• برنامه‌ریزی مدیریت سوخت مانند آتش‌های کنترل‌شده
• ایجاد کمربندهای سبز و نقاط ایمن
• آموزش جوامع محلی

۳-۴. اتصال زیستگاه‌ها و حفاظت فراگیر

ایجاد کریدورهای اکولوژیک برای جابه‌جایی گونه‌ها، راهبردی کلیدی است تا گونه‌ها در مواجهه با تغییرات اقلیمی به زیستگاه‌های مناسب‌تر دسترسی داشته باشند.

۳-۵. مشارکت جوامع محلی

• تقویت آموزش محیط‌زیستی
• توسعه معیشت‌های سازگار با محیط‌زیست
• افزایش حضور جوامع محلی در فرآیند تصمیم‌سازی

۳-۶. به‌کارگیری سیاست‌های کاهش انتشار کربن

پارک‌های ملی می‌توانند مخزن کربن باشند و در کاهش گرمایش جهانی کمک کنند:

• جلوگیری از جنگل‌زدایی
• توسعه اکوتوریسم پایدار
• مدیریت پایدار مراتع و جنگل‌ها

۴. نمونه‌هایی از اثرات تغییر اقلیم بر پارک‌های ملی جهان

کشور	پارک ملی	نمونه پیامد تغییر اقلیم
استرالیا	پارک ملی کیپ یورک	آتش‌سوزی‌های گسترده و نابودی زیستگاه‌های جنگلی
آمریکا	یلوستون	تغییر دوره مهاجرت و رفتار گوزن‌ها؛ کاهش یخچال‌ها
کنیا	ماسایی‌مارا	کاهش منابع آب و مهاجرت فیل‌ها به خارج از محدوده پارک
ایران	گلستان، لار	خشکسالی، افزایش آتش‌سوزی، کاهش جمعیت برخی گونه‌ها مانند مرال

این موارد نشان می‌دهد که هیچ منطقه‌ای از تأثیرات تغییر اقلیم مصون نیست و اقدامات جهانی هماهنگ مورد نیاز است.

نتیجه‌گیری

پارک‌های ملی به‌عنوان سرمایه‌های طبیعی کشورها، نقش بنیادینی در حفاظت از تنوع زیستی و پایداری محیط‌زیست جهانی دارند. با توجه به شدت و دامنه رو‌به‌افزایش تغییرات اقلیمی، چشم‌پوشی از تهدیدهای ناشی از آن می‌تواند منجر به از دست رفتن غیرقابل‌جبران زیستگاه‌ها و گونه‌های ارزشمند شود. از این رو، ضروری است که مدیران محیط‌زیست در سطح ملی و بین‌المللی با رویکردی جامع، مبتنی بر مدیریت تطبیقی، پایش مستمر، مشارکت جامعه و سیاست‌های سازگار با اقلیم، راهبردهای حفاظتی را بازنگری و به‌روز کنند.

آینده پارک‌های ملی به میزان آمادگی ما برای مقابله با تغییرات اقلیمی وابسته است؛ و تنها با همکاری فراگیر جهانی و اقدامات مسئولانه می‌توان این میراث طبیعی را برای نسل‌های آینده حفظ کرد.