بحران اقلیمی و منابع طبیعی
وضعیت ایران و راهکارهای نجات محیط زیست
در این مقاله، به بررسی وضعیت ایران و راهکارهای نجات محیط زیست از جنبه‌های مختلف می پردازیم.
 (3).jpg)
مقدمه: اقلیم در بحران، منابع در خطر
در دهه‌های اخیر، تغییرات اقلیمی از یک هشدار نظری به یک واقعیت عینی بدل شده‌اند. افزایش دما، خشکسالی‌های پی‌در‌پی، طوفان‌های غیرقابل‌پیش‌بینی و کاهش منابع آب، تنها بخشی از پیامدهای اقلیمی هستند که امروز بسیاری از جوامع با آن مواجه‌اند. در این میان، ایران و منطقه خاورمیانه یکی از نقاط داغ (Hot Spot) اقلیمی در جهان به شمار می‌روند که با کاهش بارندگی، افزایش شدید دما و بحران آب دست‌وپنجه نرم می‌کنند. در چنین شرایطی، مدیریت منابع زیست‌محیطی دیگر یک انتخاب نیست؛ بلکه ضرورتی اجتناب‌ناپذیر برای بقا و توسعه پایدار است.
منابع زیست‌محیطی: تعریف و اهمیت آن‌ها
منابع زیست‌محیطی شامل آب‌های سطحی و زیرزمینی، خاک، جنگل‌ها، مراتع، تنوع زیستی و انرژی‌های تجدیدپذیر هستند. این منابع، نه‌تنها تأمین‌کننده‌ی نیازهای اولیه‌ی بشرند، بلکه زیرساخت توسعه اقتصادی، امنیت غذایی و سلامت عمومی نیز بر آن‌ها استوار است. با این حال، اغلب این منابع تجدیدپذیر هستند، اما نه به شکل نامحدود و فوری. سوءمدیریت، بهره‌برداری بی‌رویه و بی‌توجهی به ظرفیت‌های بوم‌شناختی، پایداری این منابع را به خطر انداخته است – به‌ویژه در مناطقی مانند ایران که اقلیم نیمه‌خشک دارد.
بحران اقلیمی چگونه منابع را تهدید می‌کند؟
تغییر اقلیم از طریق چند مسیر کلیدی منابع طبیعی را در معرض تهدید قرار می‌دهد:
- کاهش بارندگی و افزایش تبخیر: کاهش منابع آبی سطحی و زیرزمینی
- افزایش دما: کاهش حاصلخیزی خاک، افزایش فرسایش و آتش‌سوزی‌های جنگلی
- افزایش رویدادهای حدی: سیل‌ها و خشکسالی‌های شدید که به نابودی زیرساخت‌های منابع منجر می‌شوند
طبق گزارشپنل بین‌دولتی تغییرات اقلیمی (IPCC)در سال 2023، خاورمیانه در حال تجربه یکی از سریع‌ترین نرخ‌های گرم‌شدن زمین است. برای مثال، در سال 2025 میانگین دمای ایران بیش از 1.5 درجه سانتی‌گراد بالاتر از میانگین بلندمدت قرن بیستم گزارش شده است، و شهرهایی مانند اهواز، زاهدان و یزد روزهای بیشتری از سال را با گرمای بالای 45 درجه سپری می‌کنند. این گرما باعث افت سطح آب‌های زیرزمینی، مرگ‌ومیر گیاهان و فرونشست زمین شده است.
مدیریت پایدار منابع: از نظریه تا عمل
مدیریت منابع زیست‌محیطی تنها به معنای حفاظت صرف نیست، بلکه بر استفاده هوشمندانه، بازسازی اکوسیستم‌ها و مشارکت مردمی نیز تأکید دارد. اصول کلیدی مدیریت پایدار عبارت‌اند از
- برنامه‌ریزی بر اساس داده‌های اقلیمی و بوم‌شناختی
- بهره‌گیری از فناوری‌های نوین (مانند سنجش‌ازدور، آب‌شیرین‌کن‌ها، کشاورزی هوشمند)
- تقویت تاب‌آوری جوامع محلی در برابر بحران‌های اقلیمی
ایران
اطلاعات موجود نشان می‌دهد که در سیستان و بلوچستان، به‌ویژه در منطقه سیستان، تلاش‌هایی برای مدیریت منابع طبیعی و مقابله با خشکسالی در جریان است. پروژه‌ای با عنوان «پروژه سیستان» که از سال۲۰۲۰با همکاری سازمان حفاظت محیط زیست، برنامه توسعه ملل متحد و حمایت مالی اتحادیه اروپا آغاز شده، بر مدیریت یکپارچه منابع طبیعی و توسعه اقتصادی-اجتماعی منطقه تمرکز دارد. این پروژه شامل اقداماتی مانند ارتقای راندمان آب، مدیریت و احیای تالاب هامون، و تشویق به کشاورزی پایدار است که می‌تواند شامل کاشت گونه‌های مقاوم به خشکسالی باشد.
- تالاب هورالعظیم در خوزستان به دلیل خشکسالی، سدسازی‌های غیراصولی، و عدم تأمین حقابه با بحران جدی مواجه است. منابع نشان می‌دهند که بخش ایرانی تالاب به دلیل وجود آب و رطوبت کمتر دچار آتش‌سوزی شده، اما بخش عراقی به دلیل خشکی کامل، کانون آتش‌سوزی و گردوغبار است.با این حال، تلاش‌های دیپلماتیک برای تأمین حقابه از عراق و اقداماتی مانند استفاده از هواپیمای آب‌پاش برای مهار آتش‌سوزی‌ها در جریان است. همچنین، سوءمدیریت و سدسازی‌های بی‌رویه به‌عنوان عوامل اصلی بحران تالاب ذکر شده‌اند
طرح تعادل‌بخشی آبخوان‌ها در کرمان:
طرح تعادل‌بخشی آبخوان‌ها در ایران، به‌ویژه در مناطقی مانند کرمان که با بحران شدید آب زیرزمینی مواجه است، از برنامه‌های اولویت‌دار بوده است. با این حال، اطلاعات خاصی درباره پیشرفت این طرح در کرمان در سال۲۰۲۵در دسترس نیست. منابع کلی‌تر نشان می‌دهند که مدیریت منابع آب، به‌ویژه در مناطق خشک مانند کرمان، به دلیل کاهش بارندگی و برداشت بی‌رویه از آبخوان‌ها با چالش مواجه است. گزارش‌ها حاکی از آن است که سیاست‌هایی مانند تحویل حجمی آب و اصلاح الگوی کشت برای حفظ آبخوان‌ها مطرح شده، اما اجرای آن‌ها در سطح کشور (از جمله کرمان) پیشرفت محدودی داشته است (کمتر از۳درصد سدها و۳۰درصد چاه‌های کشاورزی). این نشان می‌دهد که طرح تعادل‌بخشی آبخوان‌ها در کرمان احتمالاً در حال انجام است، اما اطلاعات دقیقی درباره وضعیت آن در سال۲۰۲۵وجود ندارد.
ایران در تنگنای آب و طبیعت: چرا بحران در سال ۲۰۲۵ عمیق‌تر شد؟
در سال ۲۰۲۵، ایران با یکی از شدیدترین بحران‌های زیست‌محیطی تاریخ معاصر خود روبروست: کاهش منابع آبی، نابودی مراتع، فرونشست زمین و تنش‌های اجتماعی ناشی از کم‌آبی. اما پرسش اصلی این‌جاست: چرا با وجود در دسترس بودن دانش، تجربه و فناوری، سیاست‌های مؤثر اجرایی نمی‌شوند؟
وضعیت منابع آبی و مراتع ایران در سال ۲۰۲۵
بر اساس آمار منتشرشده توسط سازمان هواشناسی و مرکز پژوهش‌های مجلس، کشور ایران در سال جاری:
- با کاهش ۳۰ درصدی بارندگی نسبت به میانگین بلندمدت مواجه شده
- بیش از ۷۰ درصد منابع آب زیرزمینی در شرایط بحرانی قرار دارند
- حدود ۴۰ درصد از مراتع کشور دچار فرسایش و تخریب شدید شده‌اند
- در بیش از ۱۵ استان کشور، تنش آبی منجر به جیره‌بندی و نارضایتی‌های اجتماعی شده است
مراتع استان‌هایی چون فارس، کرمان، سیستان و کردستان با خطر بیابان‌زایی فزاینده روبرو هستند. برخی تالاب‌ها همچون جازموریان و گاوخونی عملاً به کانون‌های تولید گردوغبار تبدیل شده‌اند.
چرا سیاست‌های مؤثر اجرا نمی‌شوند؟
- نبود یکپارچگی نهادی
نهادهای متعددی در حوزه منابع طبیعی دخیل‌اند: وزارت نیرو، جهاد کشاورزی، سازمان حفاظت محیط زیست، شوراهای محلی و غیره. اما این نهادها اغلب بدون هماهنگی مؤثر و گاهی در تعارض عمل می‌کنند. نمونه آن، تضاد بین توسعه کشاورزی در مناطق بحرانی با سیاست‌های محیط‌زیستی است.
- هزینه سیاسی اصلاحات
محدودسازی چاه‌های غیرمجاز، کاهش یارانه آب، یا اعمال تعرفه واقعی برای کشاورزان، اگرچه علمی و ضروری است، اما در کوتاه‌مدت می‌تواند نارضایتی اجتماعی ایجاد کند. بنابراین بسیاری از سیاست‌گذاران از هزینه سیاسی تصمیمات سخت پرهیز می‌کنند.
- ضعف زیرساخت‌های علمی و داده‌محور
نبود دسترسی آزاد دانشگاه‌ها، پژوهشگران و حتی تصمیم‌گیران محلی به داده‌های دقیق و لحظه‌ای منابع آب و خاک، اجرای برنامه‌های علمی را بسیار دشوار کرده است.
آینده منابع طبیعی ایران اگر همین روند ادامه یابد
اگر سیاست‌گذاری فعلی ادامه پیدا کند، طبق سناریوهای مدل‌سازی اقلیمی:
- تا سال ۱۴۱۰، ۱۰٪ دیگر از مراتع کشور به بیابان تبدیل می‌شود.
- فرونشست زمین در دشت‌های مرکزی ایران (به‌ویژه ورامین، مشهد، اصفهان) به سطح بحران شهری خواهد رسید.
- بسیاری از کشاورزان خرده‌مالک و دامداران سنتی مجبور به مهاجرت اقلیمی خواهند شد.
فناوری‌های کلیدی برای مدیریت منابع در شرایط اقلیمی امروز
- کشاورزی هوشمند (Smart Farming)
- سنجش نیاز آبی با سنسورهای خاک
- آبیاری قطره‌ای مبتنی بر زمان‌بندی اقلیمی
- پیش‌بینی الگوی خشکسالی با کمک یادگیری ماشین
- مدیریت دقیق منابع آب زیرزمینی
- سامانه‌های سنجش لحظه‌ای سطح آب (Well Monitoring IoT)
- نقشه‌برداری از چاه‌ها با GIS و هوش مصنوعی برای جلوگیری از برداشت غیرمجاز
- بازیافت آب خاکستری و تصفیه فاضلاب
- استفاده از پساب تصفیه‌شده برای فضای سبز و کشاورزی در شهرهای بزرگ
- آب‌شیرین‌کن‌های خورشیدی برای مناطق جنوب و جنوب‌شرق
- با تمرکز بر مناطق محرومی چون هرمزگان و سیستان
مشارکت مردم: از مصرف تا مطالبه‌گری
کاهش مصرف خانگی
- هر ایرانی روزانه بیش از ۲۵۰ لیتر آب مصرف می‌کند، در حالی‌که در کشورهای خشک مانند اسپانیا یا اردن این عدد زیر ۱۵۰ لیتر است.
مشارکت در پروژه‌های محلی
- کاشت درختان بومی، مراقبت از پوشش گیاهی مراتع، احیای قنات‌ها و حفاظت مشارکتی از دشت‌ها
مطالبه‌گری محیط‌زیستی
- دانشگاه‌ها، سمن‌ها و رسانه‌ها باید صدای بحران را به سطح عمومی و تصمیم‌گیران برسانند. حرکت‌های اجتماعی و علمی هم‌اکنون در بسیاری از کشورها سیاست را تغییر داده‌اند – این در ایران نیز ممکن است.
نتیجه‌گیری نهایی
ایران در سال ۲۰۲۵ در تنگنای آب و طبیعت قرار دارد، اما این پایان راه نیست. در کنار چالش‌ها، فرصت‌هایی برای نوآوری، اصلاح سیاست، و بازسازی اعتماد عمومی وجود دارد. اگر سیاست‌گذاران، دانشگاه‌ها و مردم بتوانند با هم به اجماع و اقدام برسند، می‌توان آینده‌ای پایدار برای منابع طبیعی ایران متصور شد. بحران اقلیمی واقعی است و منابع زیست‌محیطی ما در معرض تهدیدی جدی‌اند. آینده منابع طبیعی و کیفیت زندگی نسل‌های آینده، در گرو تصمیم‌ها، سیاست‌ها و مشارکت‌هایی است که امروز اتخاذ می‌شوند.
تنظیم کننده خبر: پرنیا حاتمی مقدم
ارسال نظر